ضیاءالدین اسحاق بن یوسف حسنی یمانی صنعانیاِسْحاقِ بْن‌ِ یوسُف، ضیاءالدین اسحاق بن یوسف بن اسماعیل حسنی یمانی صنعانی (۱۱۱۱-۱۱۷۳ق/۱۶۹۹-۱۷۶۰م)، فقیه، محدث و شاعر زیدی بود. ۱ - معرفی اسحاق بن یوسفاسحاق در صنعا متولد شد و در همان‌جا نزد هاشم بن یحیی شامی، عبدالله بن علی وزیر، صلاح بن حسین اخفش حسنی، احمد بن اسحاق ابن ابراهیم و محمد بن اسماعیل امیر، فقه، حدیث و ادب آموخت و به رغم آنکه اشتغال وی به تحصیل چندان به‌طول نینجامید، با هوش سرشاری که داشت به دریافت اجازه از عده‌ای از مشایخ عصر خویش چون یحیی بن عمر اهدل زبیدی، یوسف بن حسین بن احمد و یحیی بن علی شطبی یمنی موفق گردید و از سرآمدان روزگار خود شد. [۲]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۵-۳۲۶، قاهره، ۱۳۵۹ق.
۱.۱ - شاگرداناو عمرش را به تدریس و تألیف گذراند و عالمان بسیاری از وی کسب دانش کردند که از آن میان حسن بن احمد شبیبی، علی بن محمد لقمان، علی بن احمد بن علی، عبدالله بن حسین دلامه، سعید بن حسن عنسی و یحیی بن محمد مغربی از عالمان ذِمار را نام برده‌اند. [۳]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۵-۳۲۶، قاهره، ۱۳۵۹ق.
۱.۲ - وفاتاسحاق در شهرهای صنعا، ذمار و سِربَه از توابع ذمار [۵]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۵۹ق.
و کوکبان زندگی کرد و سرانجام، در بیرالغرب درگذشت و در صنعا مدفون گردید. [۶]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۸، قاهره، ۱۳۵۹ق.
۱.۳ - موقعیت اجتماعیاسحاق از آن‌جا که نواده اسماعیل فرزند قاسم بن محمد امام زیدی بود، همواره مورد توجه و احترام عالمان و فرمانروایان بود و حسین بن قاسم و عباس بن حسین به او عنایت داشتند. وی به زهد و پارسایی و مردم‌دوستی و فقیرنوازی شهره بود [۹]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۶-۳۲۷، قاهره، ۱۳۵۹ق.
و با آنکه فقیهی برجسته در مذهب زیدی بود، تعصبی در مذهب خود نداشت. ۱.۴ - علمیتاسحاق بن یوسف در علوم معقول و آثار حکما و عارفان نیز مطالعات فراوان و ید طولایی داشت و مصطلحات حکما و تعبیرات عارفان را در سخنان و گفت‌وگوهایش به کار می‌برد و گاه به همین سبب بعضی از اهل ظاهر بر او خرده می‌گرفتند و از او دوری می‌گزیدند. [۱۲]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۱، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۵۹ق.
[۱۳]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۴۱، قاهره، ۱۳۵۹ق.
۱.۵ - آثار چاپیالوجه الحسن المذهب للحزن لمن طلب السنة و مشی اعلی السنن، رساله‌ای است در ردّ فقهایی که با حدیث، و محدثانی که با فقه دشمنی دارند. [۱۵]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۵، قاهره، ۱۳۵۹ق.
این رساله در مجموعة الرسائل الیمنیّة، به‌صورت دفتری جداگانه در ۱۳۴۸ق در قاهره چاپ شده است. ۱.۶ - آثار خطی۱. تفریج الکروب و تکفیر الذنوب، مجموعة احادیثی است در مناقب حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) در ۲ مجلد بزرگ که بر حسب الفبا مرتب شده، و یکایک احادیث آن از امهات کتب حدیث تخریج گردیده است. [۱۶]
محمد شوکانی، البدرالطالع، ج۱، ص۱۳۵، قاهره، ۱۳۴۸ق.
[۱۷]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۵، قاهره، ۱۳۵۹ق.
نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانة آمبروزیانا موجود است. ۲. التفکیک لعقود التشکیک. مؤلف در ۱۱۳۴ق به‌منظور ترغیب و تشویق مردم به استدلال و تحقیق در عقاید و مذاهب، دانشمندان و صاحب‌نظران هم‌روزگارش را طی اشعاری غرا مخاطب قرار داده، و از همگان از مدلول لفظ «مذهب» سؤال کرده، و پاسخ‌های فراوانی را که به نظم و نثر برای سؤال وی رسیده است، یک‌جا در این رساله جای داده است. [۱۹]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۳۲-۳۳۴، قاهره، ۱۳۵۹ق.
نسخه‌ای از این کتاب در دارالکتب مصر موجود است. [۲۰]
زرکلی، اعلام، ج۱، ص۲۹۷.
۱.۷ - آثار یافت نشده۱. اجابة الداع الی نفی الاجماع. [۲۱]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۵، قاهره، ۱۳۵۹ق.
۲. الثغر الباسم (یا ثغر الدهر الباسم) فی تراجم اعیان العصر من آل القاسم و غیرهم. وی این کتاب را در ۱۱۳۰ق نوشته، و اطلاعات مربوط به سال‌های پس از آن را بر آن نیفزوده است. از این اثر اسحاق بن یوسف ظاهراً نسخه‌ای برجای نمانده، اما از منابع نشر العرف بوده است. [۲۲]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۱، ص۳۲۷، قاهره، ۱۳۵۹ق.
[۲۳]
ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن، ج۱، ص۲۷۳، قاهره، ۱۹۷۴م.
[۲۴]
عبدالله محمد حبشی، مراجع تاریخ الیمن، ج۱، ص۱۱۱، دمشق، ۱۹۷۲م.
۳. حسن الختام الموصل الی دارالسلام، رساله‌ای است در رد بر قائلان به اینکه پیروان اهل بیت (علیه‌السلام) تمایلی به تمسّک به حدیث ندارند. [۲۵]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۵، قاهره، ۱۳۵۹ق.
۴. دیوان. شوکانی گوید که در زمان حیات خود اسحاق مجموعه بزرگی از اشعار وی در چندین دفتر که توسط محمد بن هاشم بن یحیی شامی تدوین شده بود، شهرت داشت و نسخ فراوانی از آن، در دست مردم بوده است، به‌گونه‌ای که وی حتی نیازی به آوردن نمونه‌هایی از اشعار او در کتاب خود ندیده است و به آوردن مطلع قصیده‌ای که به نظر خود سراینده از بهترین قصاید او و در مدح المنصور بالله، حسین بن قاسم سروده بوده، اکتفا کرده است. [۲۶]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۱، ص۱۳۷، قاهره، ۱۳۵۹ق.
از دیوان شعر اسحاق ظاهراً نسخه‌ای در دست نیست و بیشترین مجموعه از نمونه‌های اشعار او در کتاب نشر العرف گرد آمده است. [۲۷]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۲۸- ۳۳۸، قاهره، ۱۳۵۹ق.
زباره از لُغَزِ بی سابقة ۱۲۰ بیتی اسحاق بن یوسف نیز حکایت دارد که اسحاق آن را در ۱۱۳۴ق از تعز برای عالمان صنعا فرستاده، و همگان را در حل و کشف آن، ناتوان ساخته بود. [۲۸]
محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، ج۲، ص۳۳۶، قاهره، ۱۳۵۹ق.
۲ - فهرست منابع(۱) عبدالله محمد حبشی، مراجع تاریخ الیمن، دمشق، ۱۹۷۲م. (۲) محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۵۹ق. (۳) زرکلی، اعلام. (۴) ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م. (۵) محمد شوکانی، البدرالطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اسحاق بن یوسف»، ج۸، ص۳۳۵۰. |